Ridley Scotts opgegraven Dune-script onthult gedurfde visie

"Het maken van een slechte Dune-film zou al te eenvoudig zijn…" –Ridley Scott, South Bend Tribune, 1979

Deze week wordt de 40e verjaardag gevierd van David Lynch's Dune, een flop van $40 miljoen in 1984 die sindsdien een toegewijde cultstatus heeft verworven, los van Denis Villeneuve's recente tweedelige bewerking van Frank Herberts vereerde roman. In mei 1981, nadat Ridley Scott, bekend van Blade Runner en Gladiator, het project verliet, werd de eigenzinnige Lynch benoemd tot regisseur voor producent Dino De Laurentiis.

Tot voor kort waren er weinig details bekend over Scotts visie, die hij zeven maanden lang ontwikkelde voor De Laurentiis. Nu, dankzij T.D. Nguyen, is een 133 pagina’s tellend conceptscript van oktober 1980 door Rudy Wurlitzer (Two-Lane Blacktop, Walker), ontdekt in de Coleman Luck-archieven van Wheaton College, aan het licht gekomen.

Na het succes van Alien in 1979 trad Scott toe tot het project, waar Herbert een uitgestrekt, te getrouw en on-cinematografisch tweedelig scenario had geschreven, zoals opgemerkt door Wired en Inverse. Scott selecteerde enkele scènes, maar riep Wurlitzer op voor een complete herschrijving in Londen terwijl de pre-productie begon in Pinewood Studios, duidelijk met de intentie een tweedelige saga te maken, zoals de versies van Herbert en Villeneuve.

"Het aanpassen van Dune was een van mijn zwaarste uitdagingen," vertelde Wurlitzer aan Prevue Magazine in 1984. "Het maken van een werkbare opzet duurde langer dan het schrijven van het script. We bleven trouw aan de essentie van het boek, maar voegden een duidelijke sensibiliteit toe."

"We hebben een verdomd goed script gemaakt," zei Scott in 2021 tegen Total Film.

Scotts Dune viel om verschillende redenen uiteen: de dood van zijn broer Frank, zijn afkeer van filmen in Mexico zoals De Laurentiis eiste, een budget van meer dan $50 miljoen en de aantrekkingskracht van Filmways’ Blade Runner-project. Universal Pictures-directeur Thom Mount, geciteerd in A Masterpiece in Disarray – David Lynch's Dune, merkte op: "Rudy’s script wekte niet overal enthousiasme."

Was Wurlitzers benadering te log voor Herberts epische verhaal, of te grimmig, gewelddadig of politiek voor een studio-blockbuster? Onze diepgaande scriptanalyse biedt deskundige inzichten zodat lezers zelf kunnen oordelen.

Rudy Wurlitzer, nu 87, werd bereikt maar kon geen commentaar geven. Ridley Scott weigerde ook verder uit te weiden.

Een fellere Paul Atreides

Het conceptscript van oktober 1980 opent met een levendige droomsequentie van verzengende woestijnen, witte stof die verandert in "apocalyptische legers die het universum verwoesten," een voorbode van Pauls "vreselijke doel." Scotts kenmerkende visuele diepte – duidelijk in regels als "vogels en insecten spiralen in razende beweging" – pulseert door het script en toont zijn ongeëvenaarde kunstzinnigheid.

Scott vertelde Total Film: "In het begin werkte ik nauw samen met de schrijver, waarbij ik de esthetiek van de film vormgaf terwijl hij schreef."

Deze visie, culminerend in een woestijn die in schaduw stort, ontvouwt zich in de dromen van Paul Atreides, die ontwaakt terwijl regen tegen de ramen van Kasteel Caladan slaat. In tegenstelling tot Timothée Chalamets vertolking is deze Paul een 7-jarige met lang blond haar, die de "doos"-test van de Eerwaarde Moeder ondergaat. Zijn recitatie van de Litanie Tegen Angst, afgewisseld met die van Jessica, onthult hun psychische band, met beelden van een brandende hand en afbladderende huid – illusoir maar levendig.

Na het doorstaan van de beproeving gebruikt de jonge Paul De Stem om een zwaard van een bewaker af te pakken, en doodt bijna een slapende Duncan Idaho om de waakzaamheid van een krijger te testen, met een "wilde onschuld."

"Wurlitzers Paul is opvallend proactief," zegt Stephen Scarlata, producent van Jodorowsky's Dune. "Hij beheerst situaties. Een flashforward van 7 naar 21 jaar toont zijn intense training, waarbij hij Duncan overtreft. Ik geef de voorkeur aan Lynch’s kwetsbare Paul, wiens onzekerheid de spanning verhoogt, vooral tijdens zijn en Jessica’s ontsnapping."

Op 21-jarige leeftijd is Paul een meesterlijke zwaardvechter, "opvallend, charismatisch, nobel." Duncan, nu met wit haar en baard, weerspiegelt de humor van Jason Momoa.

DUNCAN
De rol van een leraar is om ooit
door zijn leerling te worden overtroffen.
(grijnzend)
Maar verslap niet. Dit is slechts één
mijlpaal. Dodelijkere uitdagingen wachten.
Laten we nu flink dronken worden.

Een gevallen keizer

De scène verschuift naar een rotstuin waar Jessica een brug oversteekt. Scenarioschrijver Ian Fried, bekend van Legendary’s Spectral, benadrukt een cruciale wending: "Jessica kijkt naar een tuinman die witte kiezelstenen harkt, dan valt regen, en de tuinman stort in, uitroepend: ‘De Keizer is dood.’ Het is huiveringwekkend, maar staat niet in het boek. Het toevoegen van nieuwe elementen aan Dune’s dichte verhaal zal fans niet altijd bekoren."

Het script verschuift naar het "Innerlijke Koninkrijk van de Keizer" – niet Kaitain – gelegen binnen "Sneeuwtoppen die een Mandala omringen, met drie geneste vierkante muren en een glinsterend Gouden Licht in het centrum." De Vierentwintig Grote Huizen rouwen om de Keizer, wiens ziel wordt overgebracht door levendige energieën boven zijn baar. Een spookachtige Keizer spreekt via een hol-ogige Medium, en schenkt Arrakis aan Hertog Leto Atreides om universele duisternis te stoppen.

Die duisternis komt naar voren als Baron Harkonnen, die via Feyd-Rautha voorstelt om Arrakis’ specerij-taken te splitsen om strijd te vermijden. Leto weigert. Een bijna identieke regel aan Lynch’s film uit 1984 verschijnt: "Wie de specerij beheerst, beheerst het universum."

BARON
(tegen DR. YUEH)
Begrijp dit duidelijk voordat je vertrekt.
Wie Dune beheerst, beheerst de Specerij,
en wie de Specerij beheerst, beheerst
het Universum. Zonder mij is jouw
Hertog machteloos.

"Ik schreef die regel altijd toe aan Lynch," zegt Mark Bennett van DuneInfo. "Is het geleend van dit De Laurentiis-script, of onafhankelijk bedacht?"

Navigeren door de kosmos

Parallel aan Lynch’s film onthult het vertrek van de Atreides van Caladan op een Gilde Heighliner een Navigator: "een langgerekte, mensachtige figuur met gevinde voeten en enorme, vliezige handen, zwevend in een transparante schaal, als een vis in een vreemde zee, met volledig blauwe ogen." De Navigator slikt een pil, raakt in coma en bepaalt de koers met melodieuze intonaties voor "Ingenieurs," wat Scotts Prometheus oproept.

Fried voegt toe: "Het tonen van de Navigator was briljant. Ik ben teleurgesteld dat Villeneuve dit oversloeg – een gemiste kans."

De Atreides arriveren op Arrakis, waar hun Arakeense fort – donkere kamers en grote haarden – doet denken aan Scotts Legend. De middeleeuwse toon, met zwaarden en feodale loyaliteit, sluit aan bij Scotts gelijktijdige werk aan een fantastische Tristan en Isolde. Op een weerstation introduceert Liet Kynes Chani, die ontlede wezens toont om de ecologische tol van specerijwinning te benadrukken. Chani sluit zich aan bij hun woestijn-Ornithoptertocht, waar een worm een fabrieksschip aanvalt, met rokende schoorstenen die doen denken aan Blade Runner’s stadsgezichten.

Shadout Mapes, vreemd genoeg met drie borsten, schenkt Jessica een crysknife. Buiten onthullen Arakeens "smerige getto’s" scherpe klassenverschillen, met uitgedroogde burgers die schreeuwen om water, geïnspireerd door The Battle of Algiers.

Een nieuwe actiescène laat Paul en Duncan een Harkonnen-agent achtervolgen naar een handelspost, wat een barvecht in jaren 80-stijl ontketent. Duncan zwaait met een bijl als Conan, terwijl Paul doodt met een precieze keelslag.

DUNCAN pakt de bijl.

DUNCAN
(terwijl hij hem bekijkt)
Grof wapen.
Slecht uitgebalanceerd, maar het volstaat.

Met een polsbeweging slingert hij het
naar een ZWARE MAN die nadert met een
ijzeren staaf. De bijl klieft hem doormidden.

"Dit voelt als een Burt Reynolds-vechtpartij," zegt Scarlata. "Pauls vroege onoverwinnelijkheid ondermijnt de spanning van zijn groei en overleving."

Hier ontmoeten ze Stilgar, een vastberaden Fremen-leider, die een eenzame Harkonnen onthoofdt op een smokkelaarsmarkt.

De verraad van de Baron

Dr. Yueh, gesignaleerd door een knipperend insect, deelt een aangrijpend moment met Paul voordat hij hem de straten van Arakeen instuurt. Paul volgt een dakloze jongen naar een Fremen Specerijhol, waar hij blauwe specerijdamp inademt die visioenen oproept van zijn ongeboren zus Alia die "Maud’Dib" scandeert. Bij een vreemde kuil houdt een Oude Vrouw toezicht op een rode bal en een kleine zandworm, die Paul hypnotiseert met mudra’s voordat hij deze in een schelp plaatst.

Na het vergiftigen van Thufir tijdens een schaakspel, schakelt Yueh het schild van het kasteel uit, waardoor vijf vier voet lange Harkonnen Doodcommando’s kunnen infiltreren. Paul, terugkerend uit de sloppenwijken, staat tegenover een vleermuisachtige, cobra-achtige Jager-Zoeker. Als Jessica binnenkomt, onthoofdt hij deze met één slag.

"De organische Jager-Zoeker is intrigerend," merkt Scarlata op. "Het herinnert aan Jodorowsky’s versie, waar het een wezen met een bom is. Paul vertraagt zijn pols, ontwapent het en gooit het explosief uit een raam."

Leto velt meerdere Commando’s voordat Yueh hem met een dart raakt. Duncan redt zijn vergiftigde Hertog maar wordt gestoken door Yueh, die hij doormidden klieft. Yuehs enige motief is overleving, omdat hij het tegengif van de Baron nodig heeft. Jessica plaatst een gifgascapsule in Leto’s mond voor hun afscheid. Duncan sterft vechtend tegen Sardaukar, waardoor Paul en Jessica via een Ornithopter kunnen ontsnappen. Een Harkonnen-drager verplettert 20 gevallen Atreides, in grimmige, R-rated geweld.

Woestijnbeproevingen

Paul en Jessica’s woestijnvlucht is slopend, met G-krachten die hun gezichten vervormen. Na een vleugelbreuk crashen ze, terwijl zand hun vaartuig erodeert. In Stillsuits met kappen en mondfilters zoeken ze Fremen. Net als in Villeneuve’s film trotseert Paul een zandworm onbevreesd.

Opvallend afwezig is de incestueuze Paul-Jessica-draad uit eerdere concepten, die Herbert en De Laurentiis woedend maakte, die de verwijdering ervan eisten.

"Hij wilde een incestfilm!" zei Herbert tegen The Sacramento Bee in 1982. "Stel je de reactie van de fans voor!"

Wurlitzer gaf toe aan Prevue: "Ik onderzocht een Oedipale dynamiek tussen Paul en Jessica, om Pauls heldhaftigheid te versterken. Het was centraal in het verhaal."

Hoewel verwijderd, blijft een scène waarin Paul en Jessica een duin afglijden, verstrengeld, en voorraden verliezen. Ze schuilen in een grot binnen een reusachtig wormkarkas. Bij zonsopgang arriveren Stilgars Fremen op een Zandslee. Jamis daagt Paul uit tot een duel, dat Paul aanvaardt. Jessica, niet Chani, adviseert hem over pareren, geeft hem de crysknife en verklaart hem de Lisan al-gaib voor verbijsterde Fremen.

Het duel, gevochten in het wormkarkas, is snel en brutaal. Paul doodt Jamis, weent om hem, en Fremen verbazen zich over zijn tranen, echoënd aan Lynch’s verwijderde scène. Tijdens een Specerijceremonie inhaleert Paul, verdient de naam Maud’Dib. Kynes, bewust van de gefabriceerde oorsprong van de Lisan al-gaib, steunt het om Arrakis’ transformatie te versnellen. Paul trouwt met Jamis’ weduwe, Chani, die hem en Jessica accepteert na korte rouw, en het water van haar man aan de stam aanbiedt.

Fremen stappen aan boord van een Zondanser, een trimaran die zoutvlakten oversteekt, om stammen achter Paul te verenigen. Chani, aangespoord door Kynes om dicht bij Paul te blijven, verbergt haar ongemak over Jessica. Paul eist onvoorwaardelijke loyaliteit van Chani.

PAUL
Ik zoek totale trouw, zelfs voor
wat je niet kunt bevatten.

CHANI
Je doel delend, houd ik
niets achter.

"Een echte leider is niet puur deugdzaam," zei Wurlitzer in 1984. "Hij is gedreven, soms meedogenloos, ten dienste van grotere doelen. Zelfs Christus verdreef de tempelhandelaren."

"Paul voelt hier als een onberispelijke Messias," merkt Fried op. "Hij is moeilijk om mee te verbinden, bijna niet de hoofdpersoon."

De climax omvat een Water des Levens-ritueel geleid door een drieborstige, mannelijk-genitale Sjamaan, wiens dans met een stuiptrekkende assistent een 10-voet zandworm oproept. Deze sterft in een watergreppel, die blauw kleurt. Jessica drinkt, haar aura versmelt met die van de Eerwaarde Moeder, en overleeft om de nieuwe Eerwaarde Moeder te worden. Paul, Jessica en Chani staan als een koninklijk trio voor de Fremen, die Paul als hun Messias zien. Het script eindigt met Jessica, gehuld in zwart, die een zandworm oproept met een dreuner, hintend op Pauls aanstaande rit – Herberts geliefde moment, volgens The Vancouver Sun in 1980.

Erfenis en reflectie

Herberts Dune waarschuwt tegen charismatische leiders, een thema dat Lynch omzeilde maar Villeneuve omarmde, met plannen voor Dune Messiah. Wurlitzers script portretteert Paul als een zelfverzekerde dictator, gesteund door Chani en Kynes voor hun eigen doelen. Bedacht na Star Wars en Alien, streefde het naar een gruizige, R-rated sci-fi-epos dat ecologie en exploitatie aanpakte, misschien te ambitieus voor zijn tijd, zoals Zack Snyders Watchmen.

Scott vertelde de Tribune in 1979: "Sci-fi was lang underground, maar Dune verkocht 10 miljoen exemplaren."

Het script legt nadruk op visuele relaties: Kynes en Chani interageren vroeg, Chani ontmoet Paul eerder, en Leto staat direct tegenover de Baron. De dood van de Keizer, niet zijn complot, drijft de chaos, wat het verhaal stroomlijnt. Gurney en Rabban ontbreken, maar Kynes is prominent.

Lynch’s vroege concept eindigde met Paul en Jessica die een brandend Arakeen ontvluchtten, zwerend op wraak. Wurlitzers sluit af met het Water des Levens-ritueel, vóór een tijdsprong. Villeneuve balanceerde deze, eindigend zijn eerste film met het Paul/Jamis-duel.

De donkere, volwassen toon van het script vervreemdde waarschijnlijk studio’s, waardoor Lynch’s versie mainstream leek in vergelijking.

"Het zou Dune-fans niet hebben bevredigd," zegt Mark Bennett. "Te veel vrijheden en overmatig ‘magie,’ in tegenstelling tot Herberts gegronde roman. Zonder het tweede deel is de afloop onduidelijk – misschien een guerrillaoorlog, Pauls duel met Feyd, en zijn opkomst tot Keizer."

De erfenis van het script omvat H.R. Gigers fallische zandworm en skeletachtige Harkonnen-meubels, nu in het Giger Museum. Vittorio Storaro, gepland om te filmen, filmde later de Frank Herbert's Dune miniserie uit 2000. Scott en De Laurentiis werkten samen aan Hannibal, dat $350 miljoen opbracht. Echo’s van dit script verschijnen in Gladiator II, met thema’s van verraad, moeder-zoon banden, en een vermomde erfgenaam die de onderdrukten voor zich wint.

Wurlitzers script, dat Scott "een sterke interpretatie van Herbert" noemde, balanceert uniek de ecologische, politieke en spirituele thema’s van de roman. Lynch benadrukte spiritualiteit; Villeneuve de gevaren van leiderschap.

"Ecologie is naadloos verweven in dit script," zegt Fried. "Het is een kernverhaallijn, die de gevolgen van specerijwinning weerspiegelt zonder belerend te zijn. Personages hebben duidelijkere motivaties."

Terwijl Dune zijn 60e verjaardag nadert, blijven de thema’s van milieucollaps, autoritarisme en ontwaken relevant. Misschien zal een toekomstige filmmaker Scotts visie herzien, met de nadruk op het ecologische hart.